در حالی کار‌شناسان سازمان هوا‌شناسی کشور از افزایش آلودگی هوا در شهرهای صنعتی و پرجمعیت از امروز تا آخر هفته خبر می‌دهند که چند روزی است، ساکنان کلانشهرها از آلودگی و سنگینی ریههایشان در هنگام دم و بازدم می‌گویند و اینکه چرا همه اقدامات صورت گرفته طی سال‌های گذشته در این زمینه بی‌ثمر مانده یا حداقل آنگونه که باید نتوانسته ذرات آلاینده را از محدوده این شهر‌ها دور کند.
واقعیت این است که اگر چه مسئولان و متولیان سازمان‌ها و نهادهای فعال در این حوزه نتوانسته‌اند چندان در دستیابی به این هدف موفق عمل کنند، اما گاهی نباید از سهم شهروندان در خاکستری شدن آسمان شهرشان نیز غافل شد. استفاده از خودروهای شخصی، بی‌توجهی به تعمیر خودرو حتی بلند مرتبه سازی اگرچه اقدامی است که مسئولان باید برای آن مقررات بازدارنده اعمال کنند، اما برخی اوقات این افراد هستند که نه تنهاچنین رفتارهایی دارند، بلکه از خلاءهای قانونی موجود برای دور زدن مسئولان بهره می‌گیرند. نتیجه این می‌شود که خود و سایر اعضا خانواده همچنین دیگر شهروندان همزمان با کاهش دمای هوا و بروز پدیده وارونگی دما در فصل‌های سرد سال با پدیده ناخوشایندی به نام آلودگی دست و پنجه نرم می‌کنند و ریههایشان را در هر دم و بازدم از ذرات آلاینده و معلق پر و خالی خواهند کرد. مشکلی که خود نیز چندان در آن بی‌تقصیر نیستند. برج‌های بلند مرتبه، ساختمان‌هایی که این روز‌ها دردره رود‌ها و کریدورهای تنفسی برخی از شهرهای بزرگ قد علم می‌کنند مصداقی بر این مدعاست. اینکه اگر چه وجود برخی خلاءهای قانونی موجب شد تا طی سال‌های گذشته ما شاهد رشد قارچ گونه این بنا‌ها در شهرهایی مانند تهران، مشهد، اصفهان یا کرج باشیم، اما نباید غافل شد که شهروندان در قالب سرمایه گذاران احداث چنین بنا‌ها سهم کمی در این زمینه ندارند.
علتی بلند قامت برای معضلی تنفسی
همانطور که گفته شد بلند مرتبه سازی علت‌هایی است که معلولی به نام آلودگی را برای ما به ارمغان آورده و می‌تواند در این زمینه نقش عاملی پنهان و آشکار را داشته باشد. محروم کردن همسایگان از تابش نور خورشید، ایجاد ترافیک در معابر و بسته شدن مجرای تنفسی شهر همه و همه در زیر مجموعه این دلایل جای می‌گیرد. به گفته بهرنگ بهرامی، طراح شهر و منظر شهری نیز یکی از مشکلات موجود در کلانشهرها بحث بلند مرتبه سازی است. زمانی که ساختمان را تنها به معنای فضای شهری بنگرید و یک جانبه نگاه کنید به این نتیجه می‌رسید که مسکن کم است باید این کمبود را جبران کرد، گرانی زمین، نیاز خانواده‌ها به سرپناه، سودآوری بالای ساخت و ساز و غیره همگی ما را به این نتیجه می‌رساند که بلند مرتبه سازی کنیم. وی در ادامه به خبرنگار «حمایت» می‌گوید: این در حالی است که این فاکتور ساده را در نظر نمی‌گیریم که اگر بلند مرتبه سازی در امتداد باد غالب تهران صورت گیرد ساکنان همان ساختمان‌ها در این شهر با مشکلات تنفسی و تراکم آلودگی‌ها در شهر مواجه می‌شوند. واقعیت این است زمانی که جمعیت افزایش می‌یابد نیاز به مسکن بالا احساس می‌شود و در این میان سازندگان واحدهای مسکونی حتی در روی دره‌ها نیز خانه سازی می‌کنند. بدون اینکه محل این ساخت و ساز‌ها و تاثیرات آن‌ها بر جابجایی توده‌های هوا مد نظر قرار گیرد. نباید فراموش کرد که در هر صورت این امر نیاز به مدیریت شهری دارد. امروز در شرایطی ما از این عامل سخن می‌گوییم که حدود سه سال قبل هم شورای اسلامی شهرتهران با تشکیل کار‌گروهی اعلام کرده بود مجوز‌های ساخت‌وساز در غرب تهران براساس وزش باد صادر خواهد شد. تصمیمی که چندان شکل اجرایی به خود نگرفت در سکوت نظارت برخی از مسئولان شاید به فراموشی سپرده شد.
جانمایی نادرست منابع انتشار آلودگی و خفگی شهری
این در حالی است که جانمایی نادرست منابع انتشار آلودگی در مسیر وزش بادهای غالب از جمله صنایع آلاینده یا پایانه‌های اتوبوس‌ها و خودروهای عمومی، همچنین بسته شدن مجرای جریان هوا شهر را دچار خفگی می‌کند، بلکه به دلیل محصور شدن یک شهر یا منطقه باعث انتقال آلودگی در سطح آن هم خواهد شد. این بنا‌ها به ویژه اگر در دامنه ارتفاعات شهری واقع شده باشد، به سادگی در مقیاس محلی و شهری باعث برهم خوردن جریانات هوا از کوه به دشت و برعکس می‌شود. به طور نمونه می‌توان به شهر مشهد اشاره کرد که این شرایط را تجربه می‌کند. طبق اظهارات رضا اسماعیلی، مدیر اجرایی مرکز پایش آلاینده‌های زیست محیطی مشهد شکل گرفتن جریان صحیح سیکل هوا بین دشت و کوه، نقش توجه برانگیزی در تخلیه بار آلاینده‌های این کلانشهر دارد اما حالا که سیمای ساخت و ساز‌ها در مشهد تغییر کرده، این روند هم درهم پاشیده است و ساکنان را دچار مشکلاتی در زمینه پاکیزگی هوایی که تنفس می‌کنند کرده است.
تحقیقات در دیگر کشورها چه می‌گوید؟
با نگاهی به تحقیقات و تجارب سایر کشورهای جهان نیز می‌تواند گفت این عامل اگرچه نخستین و مهم‌ترین دلیل برای بروز چنین پدیده‌ای نیست، اما از جمله عواملی به شمار می‌رود که می‌تواند موجبات آلودگی هوا را در شهرهای بزرگ در کنار سایر دلایل رقم بزند. به طور نمونه تحقیقات محققان هندی در وزارت هوا‌شناسی هند که روی داده‌های ۱۷۰ ایستگاه هوا‌شناسی بین سال‌های ۱۹۶۱ تا ۲۰۰۸ انجام شد، نشان می‌دهد که در فاصله این سال‌ها سرعت متوسط بادهای نزدیک سطح حدود ۴۹ درصد افت داشته است. این تحقیق مشخص کرد این آفت باعث کاهش میدان دید و افزایش آْلودگی در محیط‌های شهری شده است. براین اساس محققان اعلام کردند شهر‌نشینی و رشد برنامه‌ریزی نشده، تغییر در الگو‌های استفاده از زمین و جنگل‌زدایی به کاهش سرعت باد مرتبط است. علاوه براین پژوهش دیگری در انگلستان صورت گرفت که در آن از روی داده‌های ۸۸۲ ایستگاه زمینی هوا‌شناس شهری مشخص شد سرعت باد در محیط‌های شهری حدود ۲۰ درصد کمتر شده است که ۳۰ درصد از این کاهش به دلیل نوع ساخت‌وساز‌ها و پوشش گیاهی است که مانع گردش هوا در نزدیکی سطح زمین می‌شوند. موضوعی که بهرامی هم به آن اشاره می‌کند. اینکه تنوع گونه‌های گیاهی و جانوری یکی از عناصر منظر شهری است که نقش موثری در بهبود آلودگی هوا دارد. بنابراین بخشی از بحث افزایش آلودگی از بین رفتن گونه‌های بومی و تنوع گیاهی در این مناطق باز می‌گردد. پس اگر چه بلند مرتبه سازی نخست به منظور بهره برداری از زمین‌های مرکز شهر و در پی توجه به اقتصاد شهر مطرح شده اما به تدریج در حال تبدیل شدن به معضلی برای سلامت و ادامه حیات ساکنان شهرهاست. تا به آنجا که محمد سعید ایزدی، مدیر عامل شرکت عمران و بهسازی شهری هم معتقد است امروزه شهر‌ها در بلند مرتبه سازی با یکدیگر رقابت می‌کنند، موضوعی که علاوه بر کلان شهر‌ها، شهرهای متوسط را نیز در بر گرفته است. وی حتی اشاره‌ای هم به طرح تجمیع در بافت‌های فرسوده می‌کند و اینکه بلند مرتبه سازی نه تنها نسخه موفقی برای ساماندهی بافت فرسوده نیست بلکه در برخی مواقع ما با بلند مرتبه سازی در بافت‌های فرسوده باعث اخراج ساکنان از آن منطقه خواهیم شد. براین اساس به نظر می‌رسد این روز‌ها مسئولان و متولیان شهری و آنهایی که دستی بر ساخت و ساز خانه‌ها و برج‌ها در قالب نظارتی دارند به فکر افتاده‌اند تا ضوابطی مدون برای بلند مرتبه تدوین کنند تا حداقل بیش از این ساکنان شهرهای بزرگ ذران آلاینده و معلق را به همنشینی ریه‌ها و مجاری تنفسی خود فرانخوانند. ضوابطی که اگر تدوین شود و اگر اجرایی شود شاید کمی از بار افزایش آلودگی در کلانشهرها بکاهد.
